Godt vaksen: Valborg Vikane
Alle foto: Kristen Børje Hus
Bur åleine, men er ikkje einsam
På Rogdo reiste dei ikkje vekk korkje når dei skulle føda eller døy. Alt skjedde i heimen, både når det kom nye born til verda og når folk låg på sitt siste. På den måten fekk vi eit mykje nærare forhold til livet og døden enn i dag. No er begge delar så godt som ute av heimane; borna blir for det meste fødde på eit sjukehus og der sluttar òg livet for mange, seier Valborg Vikane på garden Ølvestveit. 92-åringen har budd her på nordsida av Åkerfjorden i heile 65 år – og held framleis på hardingdialekten sin.
Valborg vart fødd på Rogdo i Hardanger, eit lite klyngjetun med historisk sus 270 moh. på vestsida av Sørfjorden, om lag tre kilometer opp frå sjøen. Rundt 40 menneske budde her då ho voks opp, og det var sju bruk. Foreldra levde av ein liten gard med tre kyr, ein hest, ein gris og rundt ti sauer. Valborg var den eldste av tre barn, og gjekk på skule på Nå.
– Eg kan ikkje hugsa at det var snakk om at nokon skulle følgja oss på den svingete og bratte vegen ned mot sjøen og vidare til skulen, seier Valborg ettertenksamt. Ho minnest spesielt då dei skulle på skulen om vintrane. Då gjekk det unna, skal eg fortelja deg, for då brukte vi kjelke og hadde det veldig kjekt.
Valborg held gammal vevkunst ved like.
På skulen var det ein heilt annan disiplin enn i dag. Elevane måtte sitja i ro og ikkje snakka i timane. Gjorde vi det, kunne det bli reprimande. Det var sikkert nødvendig til sine tider, meiner Valborg. Likevel kan ho ikkje hugsa at læraren var spesielt streng.
På læreplanen sto kyrkjesoge, noregssoge, landkunne, naturkunne og mållære, og alt måtte lærast utenat. Skriftlege lekser var det derimot lite av, ein stil og to i månaden var alt. Å læra faga utenat kom vel med då dei etter tre års skulegang skulle flyttast opp frå lærarinna til læraren i 4. klassen. Då var det bibelhistoria som galdt.
Utsikt frå stovevindauga til Valborg. Vi er på Ølvestveit, på nordsida.
Ikkje berre leik og moro
Heime på Rogdo gjekk livet sin vante gang år etter år, og det var ikkje ein sjølvfølgje at ungane berre skulle leika og ha det kjekt. Dei måtte ver så god læra seg å arbeida òg, så fritidsproblem var det aldri snakk om.
– Sesongane med jordbær var noko herk, fortel Valborg. Faren hadde 8–10 åkrar med bær, så han var avhengig av all den hjelp han kunne få frå sine eigne medan det stod på. Likevel sa han ofte at dei var mange rundt matbordet, men at han som oftast var åleine om slitet ute.
Men om arbeidet i jordbæråkrane kunne vera noko herk for ungane, så var det populært og inntektsgjevande å fara til Nå og selja bær til dei som reiste med rutebåten. Dei fekk 50 øre korga, og det var storveges den gongen.
Valborg byrja på skulen i 1930, men høyrde ikkje noko om «dei harde trettiåra» før ho blei eldre og forsto meir. På Rogdo var det alltid mat på bordet til store og små, og så vidt ho kan hugsa i dag, hadde alle det dei trong.
Om Rogdo var eit lite samfunn med berre sju bruk og kring 40 menneske alt i alt, var der ein forening der kvinnene samla seg til møte. Kvar haust hadde dei auksjon til inntekt for Sjømannsmisjonen, og då fekk ungane òg vera med. Valborg hugsar enno den gode maten dei fekk og at mora sat å strikka og sydde undertøy i fleire veker på førehand, som spesielt ungkarane i grenda baud på under auksjonen. Det gav pengar i kassen til misjonen.
Rodde til presten
Valborg minnest konfirmasjonstida i 1937, og at det ikkje alltid var berre lett for ungdommane å koma seg til presten kvar veke. I all slags vêr måtte dei nemleg ro til Børve på andre sida av fjorden og deretter gå til Lofthus, der undervisninga føregjekk, ein strekning på om lag seks kilometer. Av og til kunne det òg vera spørsmål om dei kom trygt fram i rett tid, og tilbake etterpå. Kva dei gjorde då hauststormane herja i Sørfjorden, og korleis foreldra hadde det når dei unge tok ut i båt, kan ikkje Valborg hugsa i dag. Men konfirmerte vart dei i alle fall.
– Jau, eg hadde ein kjekk oppvekst tykkjer eg, med snille foreldre. Besten og besta budde ilag med oss, og dei døydde i same huset. Det var ikkje noko forskrekkande ved det, det var ein del av sjølve livet. Slik fekk vi eit naturleg forhold til døden.
Hausten 1940, då Valborg var blitt 17 år, reiste ho til Bjotveit som tenestetaus, først på ein gard og seinare på ein annan. Då var det òg krig i Norge, men Valborg såg aldri ein tysk soldat korkje på Rogdo eller andre stader i Hardanger, etter det ho kan minnast i dag. På denne tida vart ho kjent med Olav, mannen som ho gifte seg med i 1944. Han var fire år yngre og berre 17 og eit halvt år då bryllaupet sto – ein månad før første sonen vart fødd.
– Du veit, på den tida var folk nøydde til å gifta seg når det var småfolk på gang, det var ikkje snakk om noko anna, smiler Valborg. Ho synest ikkje det var noko gale i å bli forelska i ein 17-åring og seinare få barn med han. Men folkesnakk var det sikkert, den gong, som no, sjølv om slikt er meir vanleg i dag.
Kjøpte gard
Dei to nygifte budde på Rogdo fram til 1950, og hadde då fått tre søner, i 1944, 1948 og i 1950. Olav arbeidde på ein kassefabrikk på Aga på denne tida, men eigaren måtte redusera drifta, og på Rogdo var det ikkje betalt arbeid å få. Ei lita annonse i lokalavisa om at det var ein liten gard til sals i Skånevik kommune, vart løysinga.
Olav tok ut for å sjå. Valborg kallar det ei heil «Kina-reise», så langt og tungvindt som det var å koma til garden på andre sida av Åkerfjorden. Men han kom no omsider fram til det avsidesliggjande småbruket med eit lite hus og ei løe på Ølvestveit, om lag midtvegs mellom Matre og Åkra.
Kjøpet gjekk i orden, og prisen var litt under 10 000 kroner. Med i handelen var òg eit vilkår om at mor til seljaren skulle bu i huset så lenge ho levde. Ho var vilkårskone, som det heitte, og verdien av dette var sett til 800 kroner, og trekt ifrå oppgjeret. No var bruket klart for nye og yngre krefter. Buskapen deira var to kyr, hest, fire sauer, fem høns og ein gris. Kårkona døydde same året, 81 år gammal.
Turen frå Rogdo er ei historie for seg. I heftet Ølvestveit – gard og folk (Otto Vikane, 2011) har Valborg skildra det levande og detaljert:
Martin skulle ta flyttelasset på skøyta si. Så den 30. mai tok me ut frå Rogdo tidleg. Alt var kome ned til Kråkevik på førehand, så det var berre til å bera om bord. Det gjekk greitt, men då var det òg stopp.
– No står ho godt, sa Tomas. Skøyta sto på grunn, i ei ur framfor sjøhuset til Leif i Teigen. Det var flo då dei byrja å lasta, og lang utfjæra når dei var ferdige. Der vart me ståande (eller gåande) heile dagen. Med kyr, småborn og gjester. Men i ti-tida om kvelden kom me oss på sjøen, etter mykje strev, og god hjelp av naboar og kråkevikingar. Deretter gjekk det som planlagt. Oppom i Arnevik etter ein færing, høvelbenk og Bjarne, bror til Olav.
Me kom til Støo i 8-tida 31. mai. Kua batt me attmed naustet til Andreas. Eg tok Reidar med meg opp og fekk leggja han på divanen. So laut eg få låna ei bøtta av Julie, til å molka kua. Eg trur ho fekk mjølka, for då var Kristianna komen og Reidar og eg vart med til Trondheim. Der var me heilt til 5–6-tida. Då fylgde Kristianna, Bjørg og Solveig oss «snarvegen» til Ølvestveit.
– Er det ikkje løye å sjå huset for fyrste gong, spurde Kristianna når me kom ut på Trondheimsstølen. Men eg såg ikkje noko hus, berre skog.
Eg hugsar lite til kva eg såg eller tenkte, når eg kom inn i huset. Berre at det var spartansk på kjøkenet.
Det første store som skjedde i 50-åra, etter gardkjøpet, var vel at me fekk Leif. Ei fin natt midtsommar 14. juli 1952. Han vart fødd i kammerset i gamlahuset, i lampa-ljos og utan innlagt vatn. Men med god hjelp i huset av Gurine-moste og Aslaug. Telefonen kom i april og straumen kom i desember. Innlagt vatn fekk me i 1965.
Eit sjokk
2. oktober 1952 kom første sjokket, fortel Valborg vidare. Då brann løa deira ned, med alt fóret som dei skulle ha til dyra om vinteren. Det var tragisk. Men med god hjelp av vener frå Rogdo kom der ny løe til påske året etter.
I heftet les vi òg om at det i 1961 kom 2-hjulstraktor på garden, og det var stas. Stas må det òg har vore då det kom veg langs liane frå Matre til Åkra:
– No følte me oss mest som kona til «Gudbrand i lia». Me kunne køyra til kyrkje, me òg. Ikkje nok med det, det vart nytt hus òg, før 1969 var omme.
– Korleis var det å flytta til ein plass utan veg og lite folk rundt seg?
– Dei første vekene var langt frå kjekke, for eg lengta mykje heim, kan eg hugsa. Fem år seinare, sommaren 1955, reiste Olav på anleggsarbeid, og då var det ikkje så mange andre å snakka med utanom gutane våre. Ikkje hadde vi veg heller, så vi måtte gå til butikken i Søllesvik. Der var òg telegrafstasjon og post. Og dei gongene bygdekinoen kom for å visa film i Åkra, måtte vi gå halvannan time kvar veg. Det verste var at vi korkje hadde straum, telefon eller innlagt vatn dei første åra. Maten kokte vi både på vedomn, stundom òg på ein primus. Kan du tenkja deg?
– Du har aldri vore gjerandslaus, med mann på anlegg og seks barn heime?
– Nei, det skal vera visst, det har alltid vore noko å gjort på attåt gardsarbeidet. Men eg har likt det, og gledd meg over utviklinga her. Å sjå seks ungar veksa opp har vore ei god løn for strevet. Slik eg registrerte det, var Ølvestveit ein ynda plass for ungane våre. Det var sjølvsagt ein ekstra bonus ved å bu så avsides.
– Køyrde du bil?
– Nei, kva trur du, eg kan ikkje køyra barnevogn ein gong, for det kjøpte vi aldri! Her var jo ingen veg å køyra på, veit du. Men no skulle eg hatt bil og kunna køyrt til Rosendal og besøkt mannen min oftare.
– Han er på Rosendalstunet no. Korleis er det å skiljast på denne måten?
– Sjølvsagt ikkje kjekt for nokon av oss. Men Olav var jo på anleggsarbeid i mange år, så eg er på ein måte blitt vane med å vera åleine. Og helsa hans kan ikkje eg gjera noko med, må berre godta at slik er det. Det er best for han å vera i Rosendal no. Dessutan hadde eg aldri greidd å gjera jobben til ein sjukepleiar her heime, eg har då nok med meg sjølv. Slik er det berre. Men vi snakkar med kvarandre nesten kvar dag i telefonen.
Tida går fort
Og no fer dagane fortare og fortare, merkjer eg, men eg føler meg ikkje åleine på noko vis. Eg har fem søner, ei dotter, 19 barnebarn og 31 oldebarn, så kontaktpersonar er det mange av. Elles les eg aviser, ser på fjernsyn, strikkar mykje og lagar middag kvar dag. Dessutan får eg besøk både av dei unge og eit par andre eldre, som bur ikkje langt herifrå. Vi snakkast i telefonen rett som det er og held kontakten på den måten. Då kan vi diskutera både den kommunale middagen frå Bergen og mangt anna som er oppe i tida. Eg kjenner forresten folk her som berre pirkar borti maten dei får. Ja, du skulle berre høyrt, du.
Men politikk har eg i grunnen ikkje så mykje greie på, så eg er glad for å ha sluppe unna slike verv.
– Eg bur åleine no, men er ikkje einsam. Einaste var då lynet slo ut telefonen og tryggleiksalarmen min på ein gong i vinter. Då følte eg meg utanfor verda.
– Handel då?
– Å, du, her har vi betre service enn de har på Husnes. Butikken i Åkra kjem med alt eg treng to gonger i veka, heilt kostnadsfritt. Det finst ikkje maken, det er eg ganske sikker på. Men så er det jo viktig at folk ute i bygdene støttar opp om nærbutikken sin, elles greier dei seg ikkje.
Økonomisk greier eg meg godt, og ikkje er her klebutikkar og andre tilbod å øyda pengane på heller. Det er forresten forbaska òg, for hadde vi hatt ein brøkdel av det vi har i dag då vi trong det som mest, ville livet sett annleis ut, seier Valborg ettertenksamt.
– Kva gjer deg mest glad?
– Eg er stort sett glad heile tida og har eit godt humør. Det trur eg er godt for helsa. Å gå rundt å ergra seg eller laga problem over noko du ikkje kan gjera noko med, er det inga meining i.
– Tenkjer du helst bakover i livet no?
– Nei, det kan eg ikkje seia. Eg lengtar i alle fall ikkje tilbake til det som har vore. Livet er no, og det er interessant som det er. Eg syt ikkje for framtida. Døden kjem når han kjem, og vi kan ikkje gå rundt å tenkja for mykje på at det ein gong er slutt her på jorda.
– Kvifor er vi her?
– Det har eg ei klar meining om; vi er her for at vi skal gjera noko godt for andre, ikkje berre arbeida for vårt eige beste. Men eg likar ikkje uttrykket om at vi må ta ein dag om gongen, for ofte er det slik at vi ikkje har ein heil dag ein gong. Difor må vi heller ikkje utsetja noko som helst.
– Korleis er du vorten så gammal?
– Veldig enkelt sagt; eg har fått levd så lenge! Men eg føler meg ikkje gammal, det er berre fødselsattesten som viser at eg er over nitti. Men eg drikk korkje kaffi eller alkohol. Der har du det! Jau, forresten, eg smakte på noko likørgreier ein gong, men eg kan ikkje hugsa om eg svelde det. Elles har eg hatt ei god helse, er berre operert for grå stær.
– Vi skal alle dø ein gong, trur du at det er den endelege slutten?
– Absolutt ikkje! Det er ikkje slutt når det er slutt, og eg trur vi har eit evig liv framfor oss. Men eg er glad i livet her og no, og bekymrar meg slett ikkje over det som skal koma. Døden fryktar eg i alle fall ikkje, det er heilt naturleg. Det fekk eg i det minste med meg frå oppveksten på Rogdo, seier Valborg.
I mange år var ho aktiv i misjonsforeningen i Fatland krins, like fram til den siste basaren i 2008. Valborg har vore ein ressursperson i bygda vår i alle år, rettskaffen og gåvmild, seier ein av dei som kjenner henne.
Denne teksten er henta frå boka Godt vaksen – kvinnheringar fortel og reflekterer over livet. Boka kom i 2015 og har vore utseld sidan dess. No publiserer vi innhaldet frå boka. Du kan lesa alle tekstane på Skimtvis.no etter kvart som dei vert publiserte.
Om du vil, kan du støtta Skimtvis ved å kjøpa e-boka, der alle tekstar og bilete er samla. Boka kostar 9 euro (om lag 105 kroner), og vert levert som ein PDF med 202 sider.
